Falnâme: Osmanlı Usûlü Minyatürlü Falınız
Fala inanır mısınız? Tarih boyunca insanların çoğu inanmıştı. Kâhinlik bütün kadim toplumlarda önemli bir kurumdu ve semavi dinler arasında bazen meşru, bazen gayrimeşru sayıldı. İslâm'da fala genel bakış kötüleyicidir, ancak bazı hadislere dayanılarak falın geleceği ve gaybı bilme iddiası taşımaksızın sadece bir tefe'ül (hayra yorma) çabası olduğu düşünülmüştür. Başta gelen türlerden biri kitap falıdır. Kur'an'dan rastgele sayfalar açılarak yapılanlar bir yana bırakılırsa, çeşitli dinî anlatıların, efsanevi olay ve kişiliklerin konu alındığı bir literatür de doğmuştur. Buna Falnâme denir.
İşte bunların en güzellerinden biri, Osmanlı sarayında, 1603-1617 arasında hüküm süren I. Ahmed'e takdim edilmişti. Kitabı 1614-16 yılları arasında Türkçe hazırlayıp padişaha sunan, vezir ve kitap onarıcısı Kalender Paşa'ydı. Yazmanın ressamları arasında Nakşî, Nakkaş Hasan ve bazı Safevî nakkaşların bulunduğu düşünülmekte. Eser, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine, nr. 1703'te kayıtlı.
Kalender Paşa, kitabının hemen başında Falnâme'sinin çalışma mantığını şöyle açıklıyor: "Rastgele bir sayfa açılır, minyatürün karşısındaki açıklama, mevcut niyetinizle ilgili (istihâreye benzer bir) yorumu içeren falınızdır. Buna geçmeden önce -her falnâmede olduğu gibi- abdest almak, fatihâ ile üç ihlas okumak ve üç kere salavat getirmek gerekir." Falnâmeci, her falın sonunda birtakım dinî öğütler vermekten de geri durmuyor.
Evliya Çelebi, 17. yüzyıl İstanbul'unda Hoca Mehmed Çelebi namında ihtiyar bir falcı-minyatürcü ile tanışmış. Bu yaşlı adam bir akça karşılığında savaşlar, dinî konular ve kadim aşk hikâyelerini konu alan minyatürlerinden birini müşterisine seçtirir, sonrasında tasvire uygun düşen beyti ona söylermiş, dinleyenlerse gülmekten katılırmış. Hadi şimdi siz de aşağıda Kalender Paşa'nın Falnâme'sinden rastgele bir sayfa seçin ve çıkan yorumlar olumlu ya da olumsuz olsun, Hoca Mehmed'in neşeli müşterileri gibi yalnızca eğlenin. Hem ne demişler...
"Fal yalancı, gönül eğlenci."
★
 |
| Şeyh Sadî (Şîrâzî, Bostan yazarı, öl. 1292). Her nedense Kalender Paşa, eserinin girişinde bu minyatüre yer vererek Şeyh Sadî'nin öyküsünden bahsediyor. İşlerin içyüzünü anlamakla ilgili bu tuhaf öyküye göre Şeyh, tasvirde görülen ruhban kılığında Çin'e gider. Bir tapınakta ellerini havaya kaldırabilen bir putu ve ona tapınanları görür. Gizlice orada kalır ve herkes dağıldığında putun altından bir keşişin çıktığını fark eder. Keşişi öldürür ve sırrı herkese anlatır. Tapınağın inananları oradan yüz çevirirler. Belki de yazar bu hikâye ile bize akılcı bir gönderme yapmak istiyor. |
★
✂ Hazırlayan: Emre Taş
Kaynaklar
Kalender Paşa, Hâzâ Kitâb-ı Falnâme, TSMK, H. 1703, 1614-16.
Banu Mahir, Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul: Kabalcı, 2012.
Mehmet Aydın-İlyas Çelebi, "Fal", TDVİA, c. XII, 134-139.
Mustafa Uzun, "Falnâme", TDVİA, c. XII, 141-145.
Metin And, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, İstanbul: YKY, 2007.
Serpil Bağcı vd., Osmanlı Resim Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
Serpil Bağcı vd., Osmanlı Resim Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. S. Ali Kahraman-Y. Dağlı, İstanbul: YKY, 2003.
OsmanlıcaSözlükler.com (Kamus-ı Türkî, Lugat-ı Naci, Lehce-i Osmanî, vd.)
Emeğinize sağlık. Çalışmalarınızda başarılar.
YanıtlaSilTeşekkür ederim.
Silharika bir çalışma !!
YanıtlaSilMuazzam!!!!
YanıtlaSilBu yorum yazar tarafından silindi.
YanıtlaSilHarika bir çalışma, emeğinize sağlık.
YanıtlaSilBu yorum bir blog yöneticisi tarafından silindi.
YanıtlaSilBenim açtığım da beni tastamam anlatmış
YanıtlaSilBen yıldıznameyi araştırdım ama net bir kitabi bilgi bulamadım
Ben yıldızname ile ilgili bu denli nitelikli çalışma yapabilirsiniz diye sizlerden umutluyum😊
Teşekkürler