Osmanlı Usûlü Burcunuz ve Mesleğiniz
Burçlara, yani onların insan hayatı üzerindeki etkilerine inanır mısınız? Tarih boyunca insanların birçoğu yürekten inandı: Sümerlerden Budistlere, Romalılardan İbrânîlere ve Karahanlılardan Osmanlılara, hatta günümüze kadar. Osmanlı usûlü burç ve meslek yorumlarınıza bakmaya geçmeden önce kısaca tarihine değinmek istiyorum. Bu adımı atlamak isterseniz sayfayı kırmızı bir yıldız görene kadar dosdoğru aşağı kaydırın.
 |
| Dışta on iki burç, içte yedi gezegen ile zodyak halkası. (1614-16 tarihli Falnâme'den) |
Burçlarla ilgili ilk bilgilere Sümer (MÖ 4000-2000) çiviyazılı tabletlerinde muğlak biçimde rastlanır. Asurlulara (MÖ 2025-MÖ 612) ait Musul yakınlarındaki Ninova Kral Kütüphanesi'nde bulunan metinler, Tanrı Marduk’un yörüngeyi nasıl on iki burca böldüğünü anlatır. Mezopotamya geleneğinde gök cisimleri tanrı sayılmış ve insanlar hangi burcun altında doğarlarsa o burcun tanrısının etki ve himayesinde olduklarına inanmıştı. Bu inanış Yahudi-İbrânî geleneğine, Hristiyanlığa ve İslam literatürüne de az çok değişerek sızdı. Antik Yunan'da burçlar günümüzde bildiğimiz hayvan adlarıyla anılmaya başlarken Roma'da 12 burç sistemi kemikleşti. Budizm'de nakşara adında 28 tanrısal burç ve Çin geleneğinde siu denilen 28 burç bulunuyordu.
11. yüzyıla dek İslam dünyasında astroloji (yıldız falı ilmi) ve astronomi (gökbilim) birbirine karıştırılmıştı. Astroloji matematik gibi bir bilim olarak görülüyordu. İslam felsefesine yöntem kazandıran filozoflardan Fârâbî et-Türkî (ö. 950) ve bazı başka âlim ve düşünürler buna itiraz edip yıldız falının uydurma olduğunu ileri sürdüler. Eşarî âlimi Fahreddin er-Râzî (ö. 1210), burçları gezegenlerin kat ettikleri basamaklar olarak yorumladı. Burçlar ve gezegenlerin insanlar üzerindeki etkisini inceleyen astroloji (yıldız falı ilmi), Allah’ın iradesi dışında bir iradeye yer vermesi ve kâhin-müneccimlerin geleceği bilme iddiaları sebebiyle inançla örtüşmediği yönünden eleştirildi.
"Buna rağmen inananların burçlara ilgisi Osmanlılara ve günümüze kadar nasıl sürdü?" sorusunu yanıtlamak buradaki asıl konumuz olmasa da kısaca şöyle denilebilir: İskenderiyeli Yunan gökbilimci Batlamyus’dan (ö. yk. 170) esinlenen Müslüman gökbilimciler Abdurrahman es-Sûfî (ö. 986) ve Bîrûnî (ö. yk. 1060) burçlar göğünü fizikötesi âlemle fizikî âlemi birleştiren bir kuşak gibi düşündüler. Varlığın zaman, mekân ve sayı ölçüleri içinde belirmesi tasavvuru, göklerin yerküreye etki ettiği eski pagan inanışıyla birleşti. Böylece burçlar yön ve zaman ölçümünden tutun da tabiat olaylarının oluşmasına, buradan da henüz gerçekleşmemiş olayların tahminine kadar birçok konuyu açıklayan semavi dayanaklar hâline geldi.
Dört unsur (ateş, su, toprak, hava) ve dört ahlât ile (kan, balgam, kara safra ve sarı safra) ilişki içinde olan, kâinatın küçük bir numunesi sayılan insan da göksel etkilere açıktı; organları, salgıları ve yapısı gök cisimleriyle ilişkiye geçebilirdi. Ünlü Endülüslü sûfi Muhyiddin İbnü'l-Arabî’nin (ö. 1240) vahdet temelli yorumlarıyla yedi göğün her birinde bir peygamberin ruhaniyetinin bulunduğu düşüncesi ve Hz. Muhammed'in miracıyla ilgili anlatılar harmanlandı.
Yedi gezegenden (bugünkü bilgilerimizden biraz farklı olarak: Güneş, Ay, Satürn, Jüpiter, Mars, Venüs, Merkür) meslek ve sanatların doğduğuna inanıldı. On iki burç ve bunların yedi gezegenle ilişkisine göre minyatürlü meslek çizelgeleri oluşturulmuştu. Bunların ilk örneği Kuzey Irak'ta hüküm sürmüş Moğol kökenli Celâyirliler zamanında hazırlanan 1399 tarihli Kitâbü’l Bülhân'dır (Şaşılacak Şeyler Kitabı). 16. yüzyılın sonlarında Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi'nin öğrencisi Mehmed es-Suûdî tarafından yazılan Metâliü’s-saâde ve Menâbiü’s-siyâde (Mutluluğun Ufku ve Efendiliğin Kaynağı) ise Sultan III. Murad’ın kızı Fatma Sultan için yazılmıştı. Eser, ünlü ressam Nakkaş Osman eliyle resimlenerek 1582’de tamamlandı. 73 minyatür içeren yapıt, Fransa Ulusal Kütüphanesi'nin elyazmaları bölümünde Supplement turc 242 etiketiyle kayıtlıdır. Aşağıda kullanılan minyatürler bu eserden alındı.
Mavi göğü yarattı, üste yıldızı
Kara geceyi türetti, aydın gündüzü
Bu gökteki yıldız sanki bir süstür
Sanki bir kılavuz, sanki casustur
Yusuf Has Hacib, KB, b. 128-131
★
 |
| Sultan III. Murad'ı Metâliü's-saâde'yi okurken gösteren minyatür. Nakkaş en üstteki metinde bu çalışma için ne denli gayret gösterildiğini anlatmış. |
Size uygun Osmanlı usûlü meslek yorumuna ulaşmak için burcunuzla ilişkili olan gezegenleri belirlemekle işe başlayalım. Zira yıldız falı ilmine göre gezegenler mesleki eğilimleri belirlerler. Bir burcun evi (beyti) ve şerefi (yükselişi) olan gezegenler onu en çok etkileyen gezegenlerdir.
|
Burç |
Evi olan gezegen |
Şerefi olan
gezegen |
|
Koç/Hamel |
Mars/Merih |
Güneş/Şems |
|
Boğa/Sevr |
Venüs/Zühre |
Ay/Kamer |
|
İkizler/Cevzâ |
Merkür/Utârid |
- |
|
Yengeç/Seretân |
Ay/Kamer |
Jüpiter/Müşteri |
|
Aslan/Esed |
Güneş/Şems |
- |
|
Başak/Sübnüle |
Merkür/Utârid |
Merkür/Utârid |
|
Terazi/Mizan |
Venüs/ |
Satürn/ |
|
Akrep |
Mars/ |
Ay/Kamer |
|
Yay/Kavs |
Jüpiter/ |
- |
|
Oğlak/Cedî |
Satürn/Zuhal |
Mars/ |
|
Kova/Delv |
Satürn/ |
- |
|
Balık/Hût |
Jüpiter/ |
Venüs/Zühre |
Bu gezegenlerden Satürn/Zuhal, eski gök anlayışına göre dünyaya en uzak gezegendir, "büyük uğursuzluk" diye anılır. Etkilediği burçlarda doğanları olumsuz özelliklerle nitelese de başarı ve düzeni getirdiğine inanılır. Jüpiter/Müşteri çok uğurludur, erdemlerin ve gerçek aşkın kaynağı sayılır; barışı, dinginliği, sevgiyi, hak ve merhameti simgeler. Etkisi altında doğanlar umutlu, şen, hayırseverdir. Mars/Merih de uğursuz gezegenler arasındadır, "felek celladı" diye tanınır. Baskı, yengi, savaş ve hamiyetle ilişkilidir, etkisindekiler öfkeli, gözüpek, kavgacı ve tehlikeli tiplerdir. Öte yandan güvenilir ve cömert olurlar. Güneş/Şems güç, baskınlık, namus, öfke, ar, acıma ve incelikle anılır. Etkisindekiler zeki, güçlü, sanatkâr, gösteriş severdir. Venüs/Zühre dişi bir çalgıcı olarak düşlenmiştir, "Çobanyıldızı" olarak da bilinir. Ilımlı, uyumlu, sevgi dolu insanı simgeler. Eğlence, neşe ve sevgiye etkisi vardır, müziğe, hayali işlere, ince isteklere, şehvete egemendir. Etkisindekiler aklından çok duygularını kullanır. Merkür/Utârid ile ilgili kişiler uyumlu, uysal, sanatkâr, vefasız, hileci, neşelidir. Ay/Kamer dünyaya en yakın gezegen sayılır, birinci kat gökte oturur. Zayıflık, dedikoduculuk, iyilik, erdem, hareket ile ilişkilendirilir. Etkisindekiler sebatsız ve hayalcidir.
Şimdi, Nakkaş Osman'ın hazırladığı aşağıdaki minyatürlü gezegen-meslek cetvelinden Osmanlı astroloji yorumuna göre size en uygun meslekleri bulalım. Şu anki mesleğinizi çağrıştıran bir yanı var mı (umarım kimseye cellat çıkmamıştır), yorumlarda paylaşabilirsiniz.
 |
| Nakkaş Osman'ın çizimiyle gezegenler-meslekler tablosu. Osmanlıca aslı için buraya tıklayın. |
★
✂ Hazırlayan: Emre Taş
♛ Animasyon: Enes Söl
Kaynaklar
Ahmet Pirinç, "Ahkâmü’n-nücûm (Astroloji) Eseri Bağlamında Fârâbî’nin Bilimsel Yöntem Anlayışı", Eskiyeni, 41 (Eylül 2020), s. 541-569.
İlhan Kutluer, "Burç: İslam Literatüründe Burç", TDVİA, c. VI, İstanbul: TDV, 1992, s. 422-424.
Fârâbî, İlimlerin Sayımı, çev. Ahmet Arslan, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
Kalender Paşa, Kitâb-ı Falnâme, TSMK, H. 1703, 1614-16.
Kürşat Demirci, "Burç", TDVİA, c. VI, İstanbul: TDV, 1992, s. 421-422.
Mehmed es-Suûdî, Metâliü’s-saâde ve Menâbiü’s-siyâde, Fransa Ulusal Kütüphanesi elyazmaları bölümü, Supplement turc 242.
Metin And, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, İstanbul: YKY, 2007.
Mustafa İsmet Uzun, "Burç: Edebiyatta Burç", TDVİA, c. VI, İstanbul: TDV, 1992, s. 424-426.
Selçuk Mülayim, "Burç: Sanatta Burç", TDVİA, c. VI, İstanbul: TDV, 1992, s. 424.
Tevfik Fehd, "İlm-i Ahkâm-ı Nücûm", TDVİA, c. XXII, İstanbul: TDV, 2000, 124-126.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, çev. Ayşegül Çakan, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
Sözlükler
Yorumlar
Yorum Gönder